Boekrecensie van Ad Mol van drie in 2019 en 2020 uitgekomen boeken over Europese Bladwespen (Symphyta). Deze recensie is eerder gepubliceerd in Entomologische Berichten 81 (4) 2021.

* F. Pesarini 2019 – Hymenoptera. Symphyta: 1
Fauna d’Italia vol 52. Calderini, Bologna. 435 pp. ISBN 978-88-506-5542-7. € 52,25 

* J. Macek, L. Roller, K. Beneš, K. Holý & J. Holuša 2020 – Blanok rˇídlí Cˇ eské a Slovenské republiky II: Širopasí. Academia, Praag. 672 pp. ISBN 978-80-200-2999-7. ca. € 20,- 

* J. Lacourt 2020 – Sawflies of Europe
Hymenoptera of Europe 2. N.A.P. editions, Verrières-le-Buisson. 876 pp. ISBN 978-2-913688-36-0. € 86,- 

Ik krijg wel eens de vraag of er boeken zijn waarmee je de Nederlandse bladwespen kunt determineren. Het antwoord was dan steevast dat er geen recente werken beschikbaar zijn, maar dat de drie deeltjes van Benson (1951-1958) uit de serie Handbooks for the identification of British insects voorlopig wel voldoen. Bovendien zijn deze drie delen gratis te downloaden van de website www.royensoc.co.uk/content/ out-print-handbooks. 

Aan deze wat beperkte situatie is nu een eind gekomen met het verschijnen van maar liefst drie nieuwe determinatieboeken over Europese bladwespen in 2019 en 2020. De auteurs zijn gerenommeerde specialisten uit Italië, Tsjechië/ Slowakije en Frankrijk, te weten Fausto Pesarini, Jan Macek (met vele collega’s) en Jean Lacourt. 

Het eerste boek is van Fausto Pesarini. Het is 2019 verschenen als deel 52 in de bekende serie Fauna d’Italia. Het boek behandelt slechts een deel van de Italiaanse bladwespen, namelijk 96 soorten van de families Xyelidae, Pamphiliidae, Megalodontesidae, Blasticotomidae, Heptameliidae en van de Tenthredinidae alleen de subfamilies Athaliinae en de Selandriinae (zonder Dolerus). De rest wordt behandeld in volgende delen van de serie. De inleiding vermeldt dat er in Italië tussen de 700 en 750 soorten bladwespen te verwachten zijn, dus dat belooft een flinke rij boeken te worden. 

Het boek is in beginsel in het Italiaans geschreven. Maar alle tabellen zijn ook in het Engels. Dat is heel plezierig aangezien de meeste Nederlanders beter Engels dan Italiaans lezen. Bij het doorbladeren vallen twee zaken op. Op de eerste plaats komt de lezer – naast Italiaans en Engels – ook passages tegen in het Latijn, Duits of Frans. Het blijkt dat bij elke soort de originele soortbeschrijvíng in de oorspronkelijke taal integraal is opgenomen. De bedoeling hiervan is niet duidelijk; een bondige moderne diagnose in het Engels zou veel zinvoller zijn geweest. Op de tweede plaats valt op dat de publicatie vrij karig is geïllustreerd. Er staan relatief weinig toelichtende figuren bij de tabellen en achterin zijn twee platen met kleurenfoto’s van veldopnamen opgenomen en vijftien platen van in totaal 76 opgezette bladwespen en vijftien detailfoto’s. 

De determinatietabellen zijn vaak uitvoerig, maar beperken zich tot de taxa uit het Italiaanse deel van het Middel- landse Zeegebied. Daardoor ontbreken enkele in Nederland gevonden soorten, zoals Pamphilius albopictus en P. brevicornis. Andere – niet in Italië voorkomende soorten – zoals Selandria melanosterna of Brachythops wuestneii, zijn niet bij de beschreven soorten opgenomen, maar wel tussen haakjes in de tabellen. Jammer is overigens dat de Italiaanse versie van de tabellen soms opmerkingen over soorten bevatten die niet in het Engels zijn vertaald. Dit is bijvoorbeeld het geval in de tabel voor Aneugmenus waar een opmerking over A. oerzeni niet is vertaald. Per soort is ook een paragraaf over de verspreiding opgenomen. Dit resulteert soms in een lange opsomming van vindplaatsen. Voor algemene soorten, zoals Athalia rosae, kan deze opsomming wel meer dan twee en een halve pagina omvatten. Een simpel verspreidingskaartje zou veel handiger zijn geweest. Het boek houdt zich alleen bezig met adulte blad- wespen. Voedselplanten van de larven worden wel genoemd, niet alleen in te tekst, maar ook als index. Kenmerken van de larven komen overigens niet aan de orde. Wel interessant is een index van in de tekst genoemde parasieten. 

De algemene conclusie kan vrij eenvoudig worden samengevat. Het is een nuttig boek voor specialisten die die zich met de hele Europese bladwespenfauna bezighouden, omdat het voor sommige soorten details vermeldt die je elders niet kunt vinden. Voor gebruik in Nederland zijn de Italiaanse taal en het beperkte aantal behandelde soorten echter nadelen. 

Het tweede boek, van Jan Macek en collega’s, dekt Centraal-Europa en bevat daarmee, voor zover ik heb kunnen nagaan, alle Nederlandse soorten. Het grootste nadeel wordt echter meteen duidelijk bij een eerste blik in het boek; het is geheel in het Tsjechisch geschreven, op één pagina na (zie hieronder) met een Engelse samenvatting. Ik heb geprobeerd om een paar stukjes te vertalen met een online vertaalsite, maar vermoedelijk door het specialistische taalgebruik leidde dat tot een veelal onbegrijpelijke woordenbrij. 

Toch is het een interessant werk door de vele kleurenfoto’s van de adulten, maar vooral van de larven. Dat laatste is vooral een specialiteit van Jan Macek, de hoofdauteur. Het grootste deel van de Nederlandse soorten is als larve goed herkenbaar als foto opgenomen; dat zijn veel meer soorten dan in beide andere hier besproken boeken. Ook de foto’s van de adulten zijn groter en scherper afgedrukt dan in beide andere boeken en daardoor beter bruikbaar. Hoewel de taal een wezenlijk probleem is voor het gebruik van het boek, kan ‘plaatjes kijken’, met name voor de larven erg behulpzaam zijn. Dit is namelijk het eerste Europese boek waarin met behulp van kleurenfoto’s een vrij compleet beeld van de larven van bladwespen wordt gegeven. Handig daarbij is ook
een overzicht van alle soorten die per voedselplant bekend zijn (op pagina’s 626-644). Omdat een groot aantal bladwespen relatief monofaag is, kan dat helpen dat bij het vinden van de soorten. Jammer is wel dat in de lijst van soorten geen verwijzing is opgenomen naar de pagina waarop de betreffende larven zijn afgebeeld, zodat je altijd eerst terug moet naar de index. Op pagina 625 is de enige Engelstalige tekst van het boek opgenomen. Daaruit blijkt dat sommige larven en voedselplanten nog niet eerder bekend waren. Ronduit lastig is dat ook enkele synoniemen worden genoemd, zonder dat daarbij de argumentatie wordt gegeven. Dit lot betreft bijvoorbeeld de ook in ons land veel aangetroffen Pamphilius kontuniemii die in 2003 door de specialist Akihiko Shinohara van P. vafer werd afgesplitst en daarmee door Macek et al. weer wordt gesynonimiseerd. Het boek handhaaft de originele genusnamen voor de Nematinae en volgt niet het artikel van Prous et al. (2014). Blijkbaar is dat bewust gebeurd, aangezien in de literatuurlijst het artikel van Prous et al. (2014) wel is opgenomen. Zie hiervoor ook de op één na laatste alinea van onderstaande boekbespreking van Lacourt. 

De conclusie zal uit het bovenstaande duidelijk zijn. Deze publicatie is voor algemeen gebruik in Nederland ongeschikt door de voor vrijwel iedereen onder ons onbegrijpelijke taal. Maar het is erg ge- schikt als plaatjesboek door de goede en volledige serie kleurenfoto’s van larven en adulten, in combinatie met de relatief lage prijs. Ik betaalde voor de verzend- kosten meer dan voor het boek zelf. Het is in bruikbaarheid te beschouwen als een zinvolle aanvulling op het boek van Jean Lacourt. 

Het derde boek is van Jean Lacourt en is beschikbaar in een Franse of een Engelse versie. Het dekt Europa van noord naar zuid, alsmede de overkant van de Middellandse Zee. In het oosten gaat het tot en met Griekenland, inclusief Kreta. Alles bij elkaar worden iets meer dan 1400 soorten behandeld. Voor som- mige heel moeilijke groepen, zoals delen van Aprosthema, de Pontania viminalis– groep, het Amauronematus stenogastercomplex of het boreo-alpine genus Lindqvistia, is alleen een soortenlijstje opgenomen. Het gaat daarbij om groepen van bladwespen die dringend aan een revisie toe zijn. Voor andere lastige groepen, zoals Trichiosoma, volgt Lacourt bestaande tabellen, zoals in dit geval het Russische boek van Zhelochovtsev (1988), die er ook niet helemaal uitkomt. Maar het is Lacourt vergeven, want het samenstellen van dit boek is een monsterklus geweest, waarbij veel praktische en nuttige informatie is verwerkt. Veel tabellen en figuren van genitalia zijn ontleend aan tabellen in eerder door Lacourt of anderen gepubliceerde artikelen, maar voor een aantal vooral omvangrijkere genera zijn geheel nieuwe tabellen opgenomen. Van vrijwel alle soorten zijn genitaalafbeeldingen opgenomen. 

Het is een magistraal werk, maar toch zijn er ook wel wat kleine ongemakken. De tabellen van Lacourt zijn in veel gevallen simpel en pragmatisch, waarbij soms voorbij wordt gegaan aan de na- tuurlijke variatie die altijd in populaties aanwezig is. Bij sommige genera binnen de Blennocampinae of Nematinae verloopt de determinatie moeizaam. Omdat alle informatie in de determinatiesleutels staat, kunt je in geval van twijfel dus niet terugvallen op extra informatie in soortbeschrijvingen 

Naast tabellen voor adulte bladwespen zijn er ook acht platen met 64 foto’s van levende adulten en 48 platen met in totaal bijna 400 habitusfoto’s van opgezette adulte bladwespen. De foto’s zijn allemaal gemaakt door Henri Savina.
Ze zijn door de uitgever helaas vrij klein afgedrukt met een niet al te fijn raster, waardoor de verschillen tussen sterk verwante soorten soms nauwelijks duidelijk worden en bijvoorbeeld soms details in de vleugeladering wegvallen.
In de tabellen wordt verwezen naar de kleurenfoto’s, maar omgekeerd verwijzen de foto’s niet naar de plaats waar de betreffende soorten in de tabellen worden genoemd. Dat is jammer, want het terugzoeken van soorten in de tekst wordt daardoor wat lastiger. Naast foto’s van adulten zijn er 21 platen met in totaal 147 kleurenfoto’s van juveniele stadia, voornamelijk larven, maar ook enkele mijnen en gallen. In de tekst wordt echter verder niets gedaan met larvale kenmerken. Wel worden in de tabellen voedselplanten genoemd en is er een register van voedselplanten. In dit register wordt helaas alleen verwezen naar de paginanummers waar de planten worden genoemd. Zo vind je bijvoorbeeld onder Betula sp. een verwijzing naar 67 paginanummers van soorten die op berk leven en zoek je je wezenloos als je die allemaal wilt nalopen. 

Nieuw ten opzichte van andere publicaties over bladwespen, en zeker interessant, is het uitvoerige hoofdstuk van vijftien pagina’s over vegetaties en de bladwespen die daarin voorkomen. Hierbij komt de achtergrond van Lacourt als vegetatiekundige duidelijk naar voren. 

Voor de gebruikte nomenclatuur volgt Lacourt zijn in 1999 gepubliceerd overzicht van West Palaearctische Tenthredinidae en niet de recente publicaties van Prous et al. (2014, 2019) over de naamgeving van de subfamilie Nematinae. Lacourt handhaaft daarmee bewust de traditionele genusnamen. Daardoor blijft de link naar andere boeken en artikelen over bladwespen bestaan en raak je niet op een dwaalspoor. Lacourt besteedt anderhalve pagina om uit te leggen waarom hij vindt dat je niet de naamgeving van een hele subfamilie overhoop moet halen, zoals Prous et al. wel hebben gedaan. Volgens hem kun je de veronderstelde verwantschappen beter op het niveau van tribus en subtribus regelen. Naar mijn mening is dat terecht. 

Ook hier is de conclusie duidelijk. Ondanks kleine tekortkomingen is het een onmisbaar werk voor degenen die zich met bladwespen bezighouden. Het is niet echt een boek voor beginners, want de auteur gooit je meteen in het diepe, maar als je eenmaal een beetje de weg weet in de morfologie en terminologie van de bladwespen is alle informatie heel nuttig. In combinatie met het boven besproken werk van Jan Macek et al., dat meer en duidelijk betere kleurenplaten van larven en adulten heeft, wordt het nog nuttiger. 

Ad Mol 

Literatuur 

Benson RB 1951-1958. Hymenoptera, Symphyta. Handbooks for the Identification of British Insects, London 6(2a-c): 1-252.
Lacourt J 1999. Répertoire des Tenthredini- dae ouest-palaéarctiques (Hymenoptera, Symphyta). Mémoires de la Société ento- mologique de France 3: 1-432.
Prous M, Blank SM, Goulet H, Heibo E, Liston A, Malm T, Nyman T, Schmidt S, Smith D, Vårdal H, Viitasaari M, Vikberg V & Taeger A 2014. The genera of Nematinae (Hyme- noptera, Tenthredinidae). Journal of Hymenoptera Research 40: 1-69.
Prous M, Liston A, Kramp K, Savina H, Vårdal H & Taeger A 2019. The West Palaearctic gen- era of Nematinae (Hymenoptera, Tenthredinidae). ZooKeys 875: 63-127.
Zhelochovtsev AN 1988. Key to the insects of the European part of the USSR. Vol. III. Hymenoptera. Part 6. (Keys to the fauna of the USSR, Vol. 158). Nauka.